Μετάφραση και "μικρές" γλώσσες

09/10/2019

της Κατερίνας Σιάνη

Τι ξέρεις για την καταλανική λογοτεχνία; Εγώ πάντως μέχρι το 2017 ήξερα το Confiteor του Ζαουμέ Καμπρέ (Jaume Cabré) και μάλιστα χωρίς να με προβληματίζει η γλώσσα στην οποία είχε γραφτεί, άλλωστε για μας όλα είναι ισπανικά. Δεν είναι, όμως, έτσι τα πράγματα για μια γλώσσα με 7,3 εκατομμύρια φυσικούς ομιλητές που την έχουν υπερασπιστεί και συνεχίζουν να υπερασπίζονται στρατιές λόγιων και συγγραφέων, και όχι μόνο. Πριν δυο χρόνια, με αφορμή ένα μάθημα καταλανικής λογοτεχνίας στο πανεπιστήμιο της Κωνσταντίας στη Γερμανία, μπήκα σε έναν τελείως νέο λογοτεχνικό κόσμο. Αυτή η λογοτεχνία, που άλλοι τη γράφουν στα καστιλιάνικα και άλλοι στα καταλανικά, ενώ άλλοι και στις δύο γλώσσες της καρδιάς τους, μίλησε κατευθείαν μέσα μου. Από τη μια μέρα στην άλλη, μπήκαν στον κόσμο μου ο Πέρε Ζιμφερέρ (Pere Gimferrer), ο Τερέντσι Μος (Terenci Moix), ο Χουάν Μαρσέ (Juan Marsé), η Νούρια Αμάτ (Nuria Amat), η Αντόνια Βιτσέντς (Antonia Vicens), η Μαρία Μπαρμπάλ (Maria Barbal), ο Σεμπαστιά Πορτέλ (Sebastià Portell) και πολλοί άλλοι. Ονόματα, έργα, σημειώσεις, βιογραφίες, ένα νέο σύμπαν γεμάτο λέξεις και έμπνευση.

Η Αντόνια Βιτσέντς, η Μαρία Μπαρμπάλ και ο Σεμπαστιά Πορτέλ μας μίλησαν για την τέχνη τους, τους λόγους που γράφουν και φυσικά γιατί επιλέγουν να γράψουν στα καταλανικά και όχι στα καστιλιάνικα. Οι ομιλίες τους ήταν συγκινητικές και αποκαλυπτικές. Συγγραφείς από διαφορετικές γενιές, με άλλες προσλαμβάνουσες και άλλους στόχους, αλλά με ένα κοινό: όπως κάθε συγγραφέας, γράφουν γιατί μόνο αυτό θα μπορούσαν να κάνουν, είναι αυτό για το οποίο γεννήθηκαν, μονόδρομος.

Για την Αντόνια Βιτσέντς και τη Μαρία Μπαρμπάλ το να γράφεις είναι τέχνη, μα και όπλο. Τι άλλο θα μπορούσε να είναι άλλωστε γι’ αυτές τις γυναίκες που γεννήθηκαν και έζησαν τη νεότητά τους στην Ισπανία του Φράνκο, σε μια χώρα που τους απαγόρευε να μιλούν και να γράφουν στη γλώσσα των γονιών τους, στη γλώσσα που μιλούσαν στο σπίτι τους, τα καταλανικά. Τα λόγια τους μου άνοιξαν ένα παράθυρο στην Καταλονία μέσα από το οποίο από δω και πέρα θα τους βλέπω πάντα αλλιώς, αυτούς τους συγγραφείς της Κυριακής, ναι, αυτούς που μόνο Κυριακή μπορούν να γράφουν, γιατί το να ζήσουν από την πένα τους είναι ακόμα και σήμερα όνειρο.

Σ’ αυτό το μοντέλο του συγγραφέα που γράφει στα καταλανικά για να υπερασπιστεί τη γλώσσα των προγόνων του και για να ορίσει, ίσως και για να βρει, την ταυτότητά του, έρχεται να αντιπαρατεθεί ο Σεμπαστιά Πορτέλ, ένας συγγραφέας μόλις 26 χρονών που έχει ήδη εκδώσει οκτώ έργα και έχει βραβευτεί για το μυθιστόρημά του «El dia que va morir David Bowie» ως ο καλύτερος δημιουργός της χρονιάς για το 2016 από το περιοδικό Time Out Barcelona. Ο ίδιος δηλώνει ότι γράφει στα καταλανικά γιατί αυτή είναι η γλώσσα του. Αντιπροσωπεύει τη γενιά που μεγάλωσε και μορφώθηκε στα καταλανικά που για εκείνον είναι η μόνη γλώσσα, η μητρική του γλώσσα. Το να γράφει σ’ αυτήν δεν αποτελεί πολιτική πράξη ή πράξη αντίστασης, όπως άλλοτε, είναι απλά φυσιολογικό. Ανήκει σε μια νέα γενιά συγγραφέων που πλέον απενοχοποιεί και θέτει τα όρια της κανονικότητας στη χρήση των καταλανικών. Για τον Πορτέλ, υπάρχει πλέον αγορά για την καταλανική λογοτεχνία και, ενώ θεωρεί ότι η γλώσσα της Ευρώπης είναι η μετάφραση, τονίζει ότι ο κάθε δημιουργός δίνει το έργο του χρησιμοποιώντας την πρώτη ύλη που διαθέτει, τη μητρική του γλώσσα.

Βοηθάει όμως η μετάφραση τις «μικρές» γλώσσες όπως τα καταλανικά; Φυσικά και ναι! Γιατί η μετάφραση τις κάνει προσιτές σε ένα κοινό που δε θα άγγιζαν ποτέ. Η μετάφραση αποκαλύπτει την ιστορία τους, τη σημασία τους για όσους τις μιλούν, ανοίγει παράθυρα σε νέους ομιλούντες, τους δίνει μια θέση στο λογοτεχνικό πάνθεον, τις παγιώνει. ‘Οπως λέει ο Β. Μπένγιαμιν η μετάφραση σηματοδοτεί το στάδιο της συνέχισης της ζωής τους[1], θεμελιώδες για γλώσσες όπως τα καταλανικά που πάσχισαν και κατάφεραν να επιβιώσουν μέσα σε τόσο δύσκολες συνθήκες. Ο μεταφραστής ως διαπολιτισμικός μεσολαβητής παίζει καθοριστικό ρόλο στο μέλλον και στη διάδοσή τους. Σε μια εποχή που η διαφορετικότητα βάλλεται και η ομοιογένεια τείνει να γίνει η νέα τάξη πραγμάτων, το να διαφυλάξουμε τη γλωσσική ποικιλία και τον πλουραλισμό επιβάλλεται.

Είδαμε δύο γενιές, δύο διαφορετικούς κόσμους αλλά μία λογοτεχνία. Μία λογοτεχνία που σε αγγίζει ανεξαρτήτως εθνικότητας γιατί η λογοτεχνία, όπως και κάθε τέχνη, είναι παγκόσμια, δεν έχει σύνορα, δεν έχει όρια. Η μετάφραση και η πολυγλωσσία είναι οι γέφυρές μας με τους Άλλους, με εκείνους που φαντάζουν διαφορετικοί μέχρι να αποφασίσουμε να μπούμε στον κόσμο τους ή να τους αφήσουμε να μπουν στο δικό μας και η καταλανική λογοτεχνία αξίζει τον κόπο να περάσει κανείς τη γέφυρα.